Na terapię do muzeum – wywiad z Prof. dr hab. Robertem Kotowskim

42 miliony osób odwiedziło w 2023 roku muzea w Polsce. Co dzisiaj przyciąga odwiedzających do tych instytucji? Jest to niewątpliwie ich szeroka oferta: obok udostępniania dzieł sztuki muzea wypełniają też funkcje społeczne, pomagają budować więzi międzyludzkie, angażują odbiorców dzięki ofercie różnych ciekawych zajęć. Choć może nie jest to tak oczywiste - muzea mają też dobry wpływ na zdrowie.

O muzeoterapii opowiada prof. dr hab. Robert Kotowski, dyrektor Muzeum Narodowego w Kielcach.

Kto dzisiaj odwiedza muzea w Polsce? Pandemia covid sprawiła, że nawet po sztukę możemy sięgać do Internetu. Jaka jest dzisiaj rola muzeów? 

Wszyscy, bez względu na wiek, płeć, wykształcenie, zawód, grupę społeczną itp. Rocznie jest to wg ostatnich badań GUS 42,3 mln osób, które odwiedziły 974 muzea działające w Polsce. Oczywiście w okresie COVID-19 liczba ta była mniejsza, ale teraz możemy już mówić o powrocie do trendu wzrostowego. Okres pandemii pokazał także nowe oblicze muzeów, które zaczęły udostępniać kolekcje online, organizować wirtualne spacery i wystawy. Zmieniło to nieco ich role – z miejsc przechowywania i prezentowania sztuki stały się także platformami edukacyjnymi dostępnymi z każdego miejsca na świecie. Warto jednak podkreślić, że nic nie zastąpi bezpośredniego kontaktu z obiektem muzealnym i towarzyszących temu emocji. Muzea bowiem, obok gromadzenia, ochrony i eksponowania zbiorów wypełniają różnorodne funkcje społeczne, odgrywając znaczącą rolę w budowaniu więzi międzyludzkich, komunikacji społecznej, angażowaniu odbiorców i inspirowaniu do refleksji. Muzea pełnią również ważną rolę w profilaktyce zdrowotnej oraz jako wsparcie w terapii.

Na terapię do muzeum? Co oznacza muzeoterapia? Czy jest jakimś nowym trendem?

Dlaczego nie? Muzea mogą skutecznie oddziaływać na swych odbiorców w sposób terapeutyczny. Stąd stosunkowo nowe pojęcie „muzeoterapia”. Określa współczesną rolę muzeów i ich oddziaływanie terapeutyczne na odbiorców w zmaganiu z dolegliwościami cywilizacyjnymi przy wykorzystaniu przestrzeni, zbiorów, narracji muzealnych oraz wielu doświadczeń psychologów, pedagogów i lekarzy. Próby przybliżenia tego obszaru realizowane są od 2018 roku w Muzeum Narodowym w Kielcach, podczas organizowanych tu rokrocznie konferencji naukowych. 

Jak w praktyce wygląda taka terapia i jakich korzyści możemy się spodziewać? Dla kogo jest szczególnie polecana?

Muzeoterapia nie jest autonomiczną formą leczenia, a jedynie jego wspomaganiem w postaci zorganizowanych warsztatów, programów dla różnorodnych grup terapeutycznych, wizyt zalecanych przez psychoterapeutów i lekarzy w ramach prowadzonej terapii czy wreszcie indywidualnych odwiedzin. Ważne jest, by formy te były dostosowane do określonych odbiorców i celów terapii bądź jej wspomagania. Prowadzone w wielu miejscach świata badania dowodzą, że praktykowanie terapii w muzeach i galeriach, może wpływać na polepszanie stanu ducha uczestników, wspomaganie procesu powrotu do zdrowia i szeroko rozumianej poprawy jakości życia. Pokazują, że muzeoterapia jest skutecznie wykorzystywana do wspomagania leczenia wielu schorzeń zarówno o podłożu psychicznym jak i somatycznym. 

Co sprawia, że sztuka działa na nas terapeutycznie? Jak działa ten mechanizm?

Rzeczywiście sztuka ma kluczowe znaczenie w procesie muzeoterapeutycznym. Jest niezwykle przydatna ze względu na uzdrawiającą właściwość procesu twórczego i bardzo pozytywny wpływ na mózg. Obcowanie ze sztuką uruchamia kreatywne zachowania oraz pozytywne nastawienie do otoczenia i ludzi. Pozwala to spojrzeć na życie z innej perspektywy, jako bardziej znaczące i urozmaicone, przywracając mu sens, co ma z pewnością duże znaczenie w leczeniu m.in. zaburzeń nastroju. Potwierdzają to także liczne badania. W 2019 roku WHO opublikowało raport, w którym podsumowano 3000 ogólnodostępnych dowodów potwierdzających znaczącą rolę sztuki w poprawie zdrowia i dobrostanu.

Jaka jest odpowiedź lekarzy, terapeutów na hasło „muzeoterapia”?

W ostatnich latach obserwujemy wzrost zainteresowania lekarzy i terapeutów tą formą oddziaływania muzeów, czego odzwierciedleniem są liczne projekty badawcze w tym zakresie i kolejne inicjatywy związane z kierowaniem swoich pacjentów do muzeów jak np. w Kandzie, gdzie lekarze zrzeszeni w Związku Lekarzy Francuskojęzycznych poprzez wypisywanie recept, kierowali swych pacjentów do Muzeum Sztuk Pięknych w Montrealu. Także w Brukseli zrealizowano projekt, w ramach którego lekarze, chcąc pomóc pacjentom w wyjściu z izolacji spowodowanej depresją, przepisywali recepty na bezpłatne wizyty w muzeach w stolicy Belgii. W Polsce widoczne jest coraz większe zainteresowanie środowiska medycznego, ale jeszcze nie możemy odnotować podobnych projektów. Myślę, że jest to kwestia czasu. 

Czy każde muzeum działa terapeutycznie? Jakie muzeum najlepiej wybrać do tego celu?

Myślę, że każde, ale wpływ wizyty w muzeum na emocje i samopoczucie jest bardzo indywidualny. To, co wywołuje pozytywne emocje u jednej osoby, nie zawsze wywoła u innej. Muzea są miejscem, które pozwala na osobistą interpretację eksponatów, co sprawia, że doświadczenie wizyty jest unikalne dla każdej osoby, stąd trudno byłoby mi wskazać, które muzeum byłoby najlepsze w sposób uniwersalny. Chcąc zastosować praktykę muzeoterapii, należałoby zdać się na terapeutę, lekarza, który zna swoich podopiecznych i jest w stanie polecić właściwe muzeum, które nawiązując do charakteru zbiorów i ich symbolicznego znaczenia kulturowego może jak najwięcej wnieść dla poprawy samopoczucia konkretnych osób.

Jakie metody mogę zastosować samodzielnie podczas wizyty w muzeum, aby skorzystać z dobroczynnego wpływu sztuki? 

Według mnie jedną z ciekawszych form muzeoterapii do indywidualnego, bezpiecznego wykorzystania może być praktyka uważności w oparciu o obiekty muzealne. Tego typu ćwiczenia np. według strategii 5‒4‒3‒2‒1 (poszukiwanie na obrazach i zatrzymanie uwagi na 5 rzeczach, które możesz zobaczyć, 4, które możesz dotknąć, 3 dźwiękach, które słyszysz, 2 zapachach i 1 smaku, które czujesz), pozwalają odbiorcy skoncentrować się na świadomym odczuwaniu swoich zmysłów, zatrzymaniu się i uważnym przeżyciu chwili.

Rozmawiała Edyta Ruta, koordynatorka programu Kultura i Zdrowie w Instytucie Kultury Miejskiej - Miasto Splotów.

Prof. dr hab. Robert Kotowski - historyk, muzealnik, kustosz dyplomowany, dyrektor Muzeum Narodowego w Kielcach, kierownik Katedry Badań nad Bibliotekami i Innymi Instytucjami Kultury na Wydziale Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii Uniwersytetu Warszawskiego, Przewodniczący Komitetu Narodowego ICOM Polska. Członek wielu Rad Muzeów. Prekursor muzeoterapii w Polsce, pomysłodawca i organizator Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej MUZEOTERAPIA. Redaktor naczelny Rocznika Muzeum Narodowego w Kielcach. Autor wielu artykułów i opracowań naukowych z zakresu historii i muzealnictwa w tym muzeoterapii m.in. Terapeutyczne funkcje muzeów (2022), Muzeum jako przestrzeń dla zdrowia i dobrego samopoczucia (2023), Biblioterapia i muzeoterapia w podejściu zintegrowanym (2024).